Sytuacja polskich miast – problem postępującej urbanizacji i eksurbanizacja

Coraz więcej miast zmaga się z postępującą urbanizacją oraz rozlewaniem się ich granic (eksurbanizacja). To natomiast bezpośrednio wpływa na coraz większe zanieczyszczenia powietrza. Według danych Europejskiej Agencji Środowiska w naszym kraju corocznie przedwcześnie umiera ponad 45 tys. osób – powodem jest zanieczyszczone powietrze. Inne źródła podają, że liczba ta może być nawet dwukrotnie wyższa.

Problem dynamicznego rozwoju miast na całym świecie

Miasta od lat zmagają się z problemem połączenia rozwoju działalności gospodarczej oraz zminimalizowaniu negatywnych skutków rozwoju cywilizacyjnego. Trudności tego typu dotykają miasta na całym świecie. Eksperci z Knight Frank przeanalizowali sytuację w największych miastach na globie. Jakie wnioski wysnuto?

Zebrane dane pomogły ocenić stopień zrównoważenia miast na podstawie ilości terenów zielonych, uzyskanych zielonych certyfikatów budynków, podejmowanych inicjatyw ograniczających zmiany klimatyczne oraz presji urbanizacyjnej. Zwrócono uwagę na rozwój infrastruktury komunikacji publicznej oraz jakość powietrza w miastach.

Ekologiczność i emisyjność zanieczyszczeń w miastach

W raporcie przeanalizowano ekologiczność oraz emisyjność zanieczyszczeń w 118 europejskich miastach. Jak się okazało, najlepsze wyniki w tych dziedzinach osiągnął Londyn i Paryż. Warszawa, jako lokalizacja na mapie Polski z najwyższą notą, uplasowała się na 20. miejscu w klasyfikacji. Zdecydowanie gorzej wypadły inne polskie miasta, w tym Kraków (65. miejsce), Wrocław (89. miejsce), Łódź (97. miejsce), Poznań (98. miejsce) oraz Gdańsk (105. miejsce). W tym przypadku o tak niskiej ocenie zaważyła zła jakość powietrza. Ponadto w polskich miastach obserwowany jest problem braku podejmowania działań, które pomogłyby ograniczyć negatywne skutki urbanizacji oraz polepszyć jakość życia ich mieszkańców.

Głównym problemem miast są zanieczyszczenia powietrza. Badane są one głównie pod względem obecności w powietrzu pyłów zawieszonych: PM2,5 oraz PM10. Emitowane są one do atmosfery m.in. podczas procesów produkcyjnych oraz spalania paliw.
Z danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że smog jest przyczyną przedwczesnej śmierci nawet 7 milionów osób corocznie. Dla życia ludzi zagrożeniem są zarówno same zanieczyszczenia powietrza, jak i zmiany klimatyczne. Pył zawieszony od kilku lat znajduje się na liście substancji rakotwórczych. WHO twierdzi, że w 2019 roku ponad 90 proc. populacji mieszkało na terenach, na których diagnozowane jest przekroczenie dopuszczonych poziomów stężenia PM2,5.

Raport Global Carbon Atlas z 2019 roku informował, że Polska zajmuje czwarte miejsce (spośród 27 krajów UE) na liście państw z najwyższą emisją dwutlenku węgla. Przed nami znajdowały się: Francja, Włochy oraz Niemcy. Natomiast z analiz WHO z 2018 roku wynika, że 36 polskich miast znajduje się w zestawieniu 50. najbardziej zanieczyszczonych lokalizacji w Europie.

Urbanizacja z roku na rok coraz większym problemem

Rozlewanie się miast jest spowodowane poszukiwaniem przez ludzi lepszej jakości życia. Niska jakość powietrza skłania do „ucieczki” na przedmieścia. Miastom nie sprzyjają również migracje wewnętrzne oraz ujemny przyrost naturalny. To natomiast wiąże się ze spadkiem populacji w miastach. Z danych zebranych przez Knight Frank wynika, że w latach 1990-2015 największe polskie miasta (Warszawa, Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań, Gdańsk) odnotowały spadek populacji o średnio 9 proc. W tym samym czasie wiele europejskich ośrodków zanotowało przyrosty w liczbie ludności. Dla porównania w miastach skandynawskich od lat walczy się z rozlewaniem ich granic, poprzez m.in. rozwój ośrodków miejskich od wewnątrz czy też zagęszczanie zabudowy w centrum miasta – zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju. Doskonałym przykładem są Helsinki, Monachium, Oslo, Zurych, Kopenhaga oraz Sztokholm.

Nie da się jednak ukryć, że urbanizacja jest nieodłącznym elementem towarzyszącym rozwojowi miast. Zauważa się jednak, że w ostatnich dziesięcioleciach jej tempo jest dość dynamiczne. Urbanizacja wiąże się z większym hałasem, który przekracza normy. Od lat obserwowane jest także zmniejszanie terenów zielonych na rzecz zabetonowanych placów oraz kolejnych inwestycji. Zjawiskiem powiązanym z urbanizacją jest betonoza. To natomiast negatywnie wpływa na komfort życia mieszkańców.

Z badań Knight Frank wynika, że wśród europejskich lokalizacji wyróżnia się Kraków. W mieście tym mamy do czynienia z wysokim wzrostem powierzchni zabudowy (65 proc.), jednak odnotowano tu również duży udział obszarów zielonych w terenach zabudowanych. Podobny wskaźnik jak w Krakowie zanotowano w Lizbonie. Wyższe wartości uzyskano w takich miejscach jak: Rennes, Lyon oraz Genewa.

Na drugiej stronie bieguna jest Warszawa, gdzie odnotowano aż 70 proc. wzrost powierzchni zabudowanej (w latach 1975-2015). Stolicę Polski wyprzedzają tylko dwa europejskie miasta – Madryt oraz Kijów – ze wzrostem odpowiednio 83 proc. i 86 proc. W tym samym okresie najmniej nowych zabudowań zyskał Londyn (10 proc.), Zurych i Barcelona (12 proc.), Mediolan (13 proc.), Monachium i Manchester (14 proc.) oraz Berlin (15 proc.).

Zieleń w miastach a komfort życia mieszkańców

Obecność zieleni w miastach bezpośrednio wpływa na komfort życia ich mieszkańców. Z analiz HUGSI 2020 Indeks Kraków jest trzecią lokalizacją wśród europejskich miast oraz piątą na świecie pod względem stopnia zazielenienia obszarów zurbanizowanych. Badanie objęło swym zakresem 155 lokalizacji. Przed Krakowem uplasował się Dortmund oraz Wilno. Szacuje się, że w stolicy Małopolski tereny zielone pokrywają ok. 54 proc. powierzchni miasta. Dla porównania w Warszawie jest to 51 proc. Zajęła ona w zestawieniu 17. miejsce w Europie oraz 23. miejsce na świecie. Ranking został zdominowany głównie przez miasta niemieckie. Aż 20 lokalizacji z Niemiec znalazło się w pierwszej „setce”.

Ekomobilność w polskich miastach

Wpływ na ilość produkowanych zanieczyszczeń powietrza ma rosnąca liczba samochodów. Z danych na 2019 rok wynika, że w Warszawie na 1 tys. mieszkańców przypadało 833 samochodów, Katowicach – 854, Poznaniu – 850, Wrocławiu – 690 oraz w Krakowie – 685. Dla porównania w Wiedniu i Berlinie było to odpowiednio 372 oraz 324 auta. Wiele ośrodków w miastach Europy wprowadza ograniczenia dotyczące wjazdu samochodów do centrum miast, co sprawia, że od kilku lat liczba pojazdów jeżdżących po ulicach systematycznie spada.

W miastach europejskich mamy jednak do czynienia z dobrze rozbudowaną siecią transportu szynowego – zarówno metra, jak i kolei podmiejskiej. Co prawda, to Warszawa ma jedną z najdłuższych sieci kolei podmiejskich. Jednak to Londyn, Moskwa, Paryż i Madryt wyróżniają się pod względem zagęszczenia sieci transportu szynowego.

Warto tutaj wspomnieć również o dostępie do rowerów miejskich. W Warszawie na 1 tys. mieszkańców przypada 3,25 roweru, natomiast w Paryżu – ponad 11 rowerów na 1 tys. mieszkańców.

Analiza wykonana przez Knight Frank pomogła wskazać obszary krytyczne polskich miast. Na pierwszy plan wysuwa się konieczność poprawy jakości powietrza poprzez zmniejszenie ilości emitowanych do atmosfery zanieczyszczeń. Polskie miasta dotyka także problem wyludniania się i rozlewania ich granic. Przed polskimi samorządami stoi ogromne wyzwanie, aby poprawić jakość życia mieszkańców miast. Stąd też większy nacisk na promowanie ekomobilności, zielonych rozwiązań, uatrakcyjnianie przestrzeni publicznych rozbudowywanie infrastruktury dla pieszych i rowerzystów oraz rozwój sieci transportu publicznego. Są to działania podejmowane nie tylko w celu poprawy jakości powietrza, ale także zahamowania odpływu ludności z polskich miast.