Dawny blask neonów

Większość dawnych neonów już nie świeci, są zastępowane nowoczesnymi reklamami, a nierzadko znikają wraz z budynkami. Nieliczne z nich trafiają w ręce fascynatów.

Rozświetlały mroczne ulice PRL-u, zdobiły budynki największych instytucji kulturalnych, państwowych i użyteczności publicznej. Neony – oświetlały kina, sklepy, kawiarnie, były nocnymi drogowskazami. Wypełniając miejskie krajobrazy przez kilkadziesiąt lat, zapadły w pamięci mieszkańców polskich miast. Obecnie większość z nich już nie świeci, są zastępowane nowoczesnymi reklamami, a nierzadko znikają wraz z budynkami. Nieliczne z nich trafiają w ręce fascynatów, którzy przywracają im dawny blask.

Jak to się zaczęło

Historia neonów w polskich miastach sięga lat 20-tych ubiegłego wieku. Pierwsza tego typu reklama pojawiła się w Warszawie w 1926 r., a od tego czasu w miejskich panoramach regularnie ich przybywało. Po odwilży miały tworzyć namiastkę, iluzję lepszego świata, miały rozświetlać i upiększać miasto – opowiada Ilona Karwińska, założycielka pierwszego w Polsce Muzeum Neonów. Nie tyle reklamowały, co informowały. Były w nie wyposażone miejsca, które często takiej reklamy nie potrzebowały. Pojawiały się też neony o społecznych funkcjach, czego najlepszym przykładem jest wrocławski „Uśmiech za uśmiech” – dodaje. Z czasem coraz odważniej wpisywały się w tkankę miast, by w latach 60-tych i 70- tych przeżywać okres świetności (został on nazwany przez historyków „neonizacją miast”).

Fot. 1. Symbol Wrocławia

W pogrążonej w komunizmie Polsce, produkcja neonów objęta była rygorystycznymi zasadami. Monopol w dziedzinie reklamy zewnętrznej na terenie całego kraju miało Przedsiębiorstwo Usług Reklamowych „Reklama”, powołane z ramienia ówczesnego Ministerstwa Handlu Wewnętrznego. Często projektowane były przez znanych plastyków czy architektów i indywidualnie dostosowywane do architektury konkretnego budynku. Ich powstawanie objęte było nadzorem Naczelnego Plastyka, dlatego w niektórych przypadkach uzyskanie pozwolenia i produkcja neonu trwała nawet 3 lata. Powstające w ten sposób szklane rurki wypełniane kolorowym gazem mieniły się wzdłuż największych ulic miast, były symbolem nowoczesności i postępu.

Koniec „epoki polskich neonów” rozpoczął się w 1989 r. – przełom w historii politycznej Polski spowodował, że zarówno do małych, jak i największych miast napływać zaczęły nowoczesne reklamy, które wyparły neony, które jako symbol poprzedniej epoki były usuwane z miejskiej rzeczywistości. We współczesnych krajobrazach miejskich są one rzadkością, te które można odnaleźć na budynkach są często zaniedbane i nie działają.

Kultowe polskie neony

W każdym polskim mieście stworzyć można długie listy peerelowskich neonów, które stały się swego rodzaju symbolami miast. Bez wątpienia najważniejszym miejscami na neonowej mapie Polski była Warszawa. Szacuje się, że w okresie PRL-u ulice stolicy zdobiło ok. 2 tys. neonów. Do historii wpisały się stołeczne Kino Praha, Berlin, Cepelia. Wśród najbardziej rozpoznawalnych wymienić należy również jeden z największych warszawskich neonów – Jubiler (8 m długości i 4 m szerokości). Większość z nich już nie istnieje, jednak nadal w wielu miejscach stolicy można spotkać pozostałości po dawnych neonach, tak jak np. w przypadku słynnego Sezamu przy ul. Marszałkowskiej. Niektóre z nich dostają drugą szansę – wśród odnowionych neonów wymienić należy słynną Siatkarkę z pl. Konstytucji – jeden z najpiękniejszych i najstarszych warszawskich neonów, zaprojektowany w 1960 r. przez Jana Mucharskiego.

Fot. 2. Kino Praha w trakcie renowacji

Bogatą neonową historię posiada także Kraków. Tu wśród najbardziej popularnych neonów wymienić należy m.in. stare kino Wanda (neon, którego zniszczoną konstrukcję wciąż można zobaczyć na fasadzie budynku przy ul. św. Gertrudy), Hotel Europejski, Kino Wrzos, Jubilat, czy Hotel Cracovia. Mieszkańcy Krakowa wciąż zapewne pamiętają słynny neon „Bar Smok”, który zlokalizowany był nieopodal Dworca Głównego, a o który mieszkańcy Grodu Kraka bezskutecznie prowadzili walkę. Neon został zdemontowany podczas rozbiórki budynku.

Stare neony z sentymentem wspominają mieszkańcy stolicy Wielkopolski, której władze w celu wynagrodzenia ludziom bezbarwnych realiów PRL-u ogłosiły tzw. „neonizację miasta”. Przypadła ona na lata 1974-1978. To właśnie wtedy m.in. na ulicy św. Marcin pojawił się (1975 r.) uważany za jeden z najpiękniejszych neonów Poznania – Bar Tempo – dziś już niestety nieświecący. Kilka lat później fasadę budynku przy ul. Gwarnej rozświetliły charakterystyczne różnokolorowe neonowe koła ułożone w linii prostej, ciągnące się wzdłuż całego budynku. Obecnie mieszkańcy Poznania mogą zobaczyć tylko jego pozostałości.

Z kolei we Wrocławiu najbardziej rozpoznawalnym neonem była postać dżentelmena z kwiatkiem z napisem „Dobry wieczór we Wrocławiu”, który rozbłysnął w 1962 r. przy ówczesnej ul. Świerczewskiego 106-114 naprzeciwko Dworca Głównego. W drugiej połowie lat 90-tych neon z nieznanych przyczyn został wyłączony. Kilka lat po tym, mieszkańcy Wrocławia założyli Stowarzyszenie Dobry Wieczór we Wrocławiu, które rozpoczęło akcję ratowania bezdyskusyjnego symbolu Miasta. Dzięki im staraniom neon został odnowiony, w nieco zmienionej w stosunku do oryginału formie, można go zobaczyć do dzisiaj.

Zatrzymać czas

Choć okres największej świetności neonów minął bezpowrotnie, w ostatnim czasie wzrasta świadomość tego, że neony stanowią ważną część historii naszego kraju, są małymi dziełami sztuki, które należy chronić przed zapomnieniem. Rośnie liczba odnawianych zabytkowych neonów i osób, które zafascynowane ich historią odnawiają i kolekcjonują je w prywatnych zasobach bądź udostępniają szerokiemu gronu ludzi. Jedną z takich osób jest Ilona Karwińska – założycielka pierwszego w Polsce Muzeum Neonów, które w maju rozpoczęło działalność w Warszawie. Ciągle zwiększające się zasoby muzeum obejmują już ok. 40 eksponatów, wśród których znaleźć można najbardziej znane neony, niegdyś zdobiące ulice największych miast w Polsce. Często zniszczone trafiają do muzeum, aby przejść tu gruntowną renowację i na nowo zaświecić swym blaskiem, tym razem w muzealnych salach. Niedawno do muzeum trafił zniszczony neon warszawskiego Kina Luna, które w tym roku obchodzi swoje 50 urodziny, po gruntownej renowacji został oddany do dyspozycji zwiedzających.

Fot. 3. Kino Luna przed renowacją

***

Muzeum Neonów znajduje się w Warszawie przy ul. Minśkiej 25. Jest czynne: od poniedziałku do soboty w godz. 12-18, w niedzielę w godz. 12-16. Szczegóły dostępne są na oficjalnej stronie instytucji – www.neonmuzeum.org.